Lucas: ‘Iedereen heeft het wel gemerkt: het heeft in de herfst en ook in februari ontzettend veel geregend. Wel twee keer meer dan we gewend zijn. Dat regenwater zakt langzaam de bodem in. In de bodem zit grondwater. Dat grondwater wordt langzaam aangevuld met de regen die is gevallen. Als er veel regen wordt toegevoegd aan het grondwater, stijgt het grondwaterpeil. De hoogte van het grondwaterpeil verschilt per plek. Op de lager gelegen delen kan het grondwater soms zo hoog staan, dat het boven de grond uitkomt. En dat gebeurt ook op plekken waar de paden lopen in het duingebied.’

Vanwege de hoge waterstanden én het broedseizoen zijn verschillende paden in het Noordhollands Duinreservaat en Nationaal Park Zuid-Kennemerland afgesloten. Onze boswachters informeren bezoekers over de actuele situatie via borden in de duinen. Ook zijn de afgesloten paden per gebied aangegeven op de digitale kaarten hieronder. 

• Nationaal Park Zuid Kennemerland
• Noordhollands Duinreservaat Heemskerk
• Noordhollands Duinreservaat Castricum
• Noordhollands Duinreservaat Bakkum/Egmond
• Noordhollands Duinreservaat Egmond/Bergen
• Noordhollands Duinreservaat Bergen

Bekijk hier ook de ruiterpaden van Bergen, Egmond, Castricum, Bakkum en Heemskerk 

Lucas: ‘We pompen alleen water het duin in op enkele kleine locaties, namelijk Icas en DWAT bij Castricum en Ikief in Wijk aan Zee. Dat zijn naar verhouding slechts kleine gebiedjes in de grote en uitgestrekte duinen. Ook pompen we er op die locaties net zoveel uit als we er in pompen, dus netto is dat nul. Als we stoppen met infiltreren van Ijsselmeerwater in de infiltratiegebieden Icas en Ikief in het Noordhollands Duinreservaat, dan vallen die gebieden uiteindelijk droog. Dat heeft dus alleen een lokaal effect; de rest van het duingebied blijft net zo nat. Bovendien hebben we die zuiverende kracht van de infiltratiegebieden hard nodig om Noord-Holland van betrouwbaar drinkwater te voorzien.'

Dick: ‘De natuur in de duinen is wel het nodige gewend. De meeste planten en bomen kunnen behoorlijk goed omgaan met wisselende omstandigheden, waaronder droogte in voorjaar en zomer of nattigheid in de winter. Dus in die zin maak ik me niet zo’n zorgen. Lokaal kan het wel zo zijn dat het meer is dan planten of dieren aankunnen. Duindoorns die lang onder water staan bijvoorbeeld, kunnen er soms zo onder lijden, dat ze afsterven en denk ook insecten of muizen die een overwinteringsplek hebben gezocht die nu onder water staat. Voor een deel zullen die dan de nattigheid niet overleven. Maar ook dat hoort bij het natuurlijke duinproces. Voor de grazers is het hoge water geen probleem. Ze kennen het gebied goed, weten waar de droge delen zijn en verhuizen gemakkelijk naar andere plekken in het duin.’

Dick: ‘We gaan ondergelopen paden niet leegpompen. Het regenwater dat nu valt, zien we als onderdeel van het natuurlijke proces. Het water dat in de winter valt, is ook straks in het voorjaar weer nodig voor de planten, bomen en dieren. Zeker als het een droog en zonnig voorjaar wordt. Net als de natuur zullen we ons als mensen zoveel mogelijk moeten aanpassen aan de veranderende omstandigheden. Daarnaast is wegpompen van water onwenselijk en geen beginnen aan. In een uitgestrekt gebied als de duinen is dit gewoonweg niet mogelijk. ’

Lucas: ‘Al vele decennia lang valt er per jaar steeds een beetje meer regen. Natuurlijk zijn er drogere en nattere jaren, maar gemiddeld is er wel een trend van steeds meer neerslag. Hierdoor gaan de grondwaterstanden in het duin omhoog, op sommige plekken meten we meer dan een meter stijging sinds 1960. Die trend zal de komende jaren en decennia doorzetten. Het KNMI heeft verschillende scenario’s vastgesteld, over hoe het klimaat kan veranderen. Daarmee kunnen we voorspellingen gaan doen naar de effecten op het duin. Hierin speelt niet alleen de totale jaarhoeveelheid een rol, maar ook de toename van extremen: langere droge en langere natte perioden. We zitten nu in zo’n natte periode. We onderzoeken nu hoe in de komende decennia het klimaat en de grondwaterstanden het duingebied gaan beïnvloeden. Zaken waarnaar we kijken zijn bijvoorbeeld of de drinkwaterpompstations last gaan krijgen van hoge grondwaterstanden. Verder kijken we ook welke vegetatie lange droogtes kan doorstaan, waar kansen ontstaan voor juist meer ‘natte natuur’ en wat de invloed van steeds meer neerslag is op de bestaande padenstructuur.’  

Onderstaand de figuren van de jaarlijkse neerslagsom en de winterneerslag van KNMI-neerslagstation Bergen. Uit beiden volgt de langjarige stijgende trend, maar ook dat afgelopen half jaar extreem nat was. 

Afbeelding

Afbeelding

Dick: ‘In de duingebieden van PWN geldt vrijwel overal dat je als wandelaar of fietser op de paden moet blijven. De hoofdreden daarvoor is om planten en dieren elders in het gebied te beschermen. We snappen dat het logisch is om van het pad af te wijken als het hoofdpad onder water staat. Maar ook nu willen we vragen om wel op de paden te blijven. Juist nu het voorjaar wordt, gaan bijvoorbeeld vogels op zoek naar een plek om te broeden. En precies tijdens de periode van nestbouw en keuze van de nestplek zijn de vogels erg gevoelig voor verstoring. Ook aan kwetsbare planten kan veel schade ontstaan door mensen die buiten de paden droge delen gaan opzoeken. Dus: beweeg mee met de seizoenen, geniet van de schoonheid van het natte duin en doe laarzen aan of neem natte voeten voor lief en blijf op het pad ook nu het zo nat is. Geef planten en dieren de ruimte en laten we met elkaar de natuur gezond houden.’

Lucas: ‘Als PWN kunnen we het grondwater in het duin eigenlijk niet beïnvloeden. We zijn verantwoordelijk voor schoon drinkwater en gezonde natuur, maar niet voor de grondwaterstand in het duin. Kijkend naar de huidige hoge grondwaterstanden is het ook goed om met een schuin oog naar vroeger te kijken. Bedenk wel dat het duin vroeger, zo’n 150 jaar geleden, veel natter was. Namen als het Watervlak (bij het zweefvliegveld in het Noordhollands Duinreservaat) herinneren daar nog aan, terwijl het grondwaterpeil daar tegenwoordig normaal gesproken zo’n twee meter onder maaiveld staat. Richting de toekomst zullen we samen met partners als de waterschappen blijven nadenken over de totale waterhuishouding in het duin.’

Lucas: ‘Nee, in de Kennemerduinen is recent geen sprake van een vernattingsstrategie door middel van grondwaterpeilverhoging of infiltratie. Grondwaterstanden reageren altijd op neerslag. In de winter regent het meer dan in de zomer en verdampt er ook nauwelijks water. Daardoor stijgt het grondwater in de winter en daalt het in de zomer. In oktober 2023 is extreem veel neerslag gevallen; meer dan twee keer zoveel regen dan in een normale winter. Dat effect zag je direct terug in grondwaterstijging. Die was op sommige plaatsen na de overvloedige regenval in oktober al vijftig centimeter hoger. Daar kwam de grote hoeveelheid neerslag van de rest van de wintermaanden (en vooral extreme neerslag in februari) nog eens bij.

Ook in de duingebieden tussen Wijk aan Zee en Bergen staat heel veel water in de duinen als gevolg van de hevige neerslag. Ook hier is geen sprake van een vernattingsstrategie. De enorme hoeveelheid neerslag heeft tot deze hoge grondwaterstanden geleid.

De ‘vernattingsstrategie’ van het kabinet is vooral ingegeven door problemen van een daling van de grondwaterstanden in het landelijk gebied. In de duinen is juist een stijgende trend te zien. Dit verschilt komt doordat het watersysteem en watergebruik sterk verschillen tussen duingebied en landelijk gebied.’

Dick: ‘In mei 2002 is in de Kennemerduinen het onttrekken van water aan de duinen voor drinkwater gestopt. Na het stopzetten van de waterwinning heeft PWN tussen 2002 en 2013 de verdroogde duinvalleien stapsgewijs versterkt door het afplaggen van de voedselrijke bovenlaag (zo’n twintig centimeter). Het doel van deze maatregelen was om de bijzondere biodiversiteit van de duinvalleien weer op gang te brengen. Duinvalleien volgen sinds het stopzetten van de winning in 2002 de natuurlijke schommelingen van het grondwaterpeil tussen zomer en winter. ‘Vernatting’ binnen natuurbeheer betekent niet het verhogen van het grondwater of het inbrengen van water.’  

Lucas: ‘De grondwaterstanden zijn plotseling gestegen vanaf oktober, vanaf het moment dat de neerslag enorm toenam. Verandering in vegetatie heeft vooral invloed op de verdamping, waardoor je die effecten vooral in de zomer ziet. De neerslag was echt extreem, en viel helemaal samen met de grondwaterstandsstijging. Dat is de oorzaak van de huidige hoge grondwaterstanden.’

Dick: ‘De afgelopen jaren is op een aantal locaties naaldbomen weggehaald in de Kennemerduinen. Dit is voor het laatst gebeurd in 2017-2018 (circa 3 hectare naaldbos in het Heilig Land) en in 2018-2019 (circa 4 hectare bij het Verbrande Huis). Het Heilig Land ligt circa 2 kilometer westelijk van Bloemendaal en het Verbrande Huis ligt ruim 3 kilometer ten noordwesten van Bloemendaal. De afstand tot Bloemendaal, het feit dat het al meerdere jaren geleden is en het feit dat het om een relatief klein areaal aan bos gaat, geven aan dat er geen relatie kan zijn met de huidige wateroverlast.

Verder geldt dat in een aantal seizoenen ook een aantal hectaren droge duindelen zijn afgeplagd. De reden was een sterke uitbreiding van Amerikaanse vogelkers (dat is een invasieve exoot). In totaal is dit circa 26 hectare geweest verdeeld over drie werkseizoenen. Het laatste werkseizoen was 2018-2019 en de afstand tot Bloemendaal bedroeg in alle gevallen meerdere kilometers. Ook hier geldt dat er geen relatie kan zijn met de huidige wateroverlast in Bloemendaal.’ 

Lucas: ‘In normale jaren begint ongeveer begin april de grondwaterstand in het duin te dalen. Dan regent het minder dan de maanden ervoor en tegelijkertijd komt de vegetatie in bloei. Grondwater wordt dan meer opgenomen en ook verdampt er meer water. De grondwaterstanden blijven dan dalen tot ongeveer september-oktober, waarna de vegetatiegroei stopt en het weer meer begint te regenen. De hoogste grondwaterstanden zien we aan het eind van de winter dus rond februari - maart. Dat verwachten we nu dus ook. Hoe snel de grondwaterstanden dalen is uiteraard wel afhankelijk van de hoeveelheid neerslag in het voorjaar.

In onderstaande figuren zijn de grondwaterstanden van april tot en met maart weergegeven voor alle jaren sinds 1999 bij Bergen en Egmond. In het overgrote deel van de metingen begint de grondwaterstand in de eerste helft van maart te dalen. De grondwaterstanden dalen tot ongeveer september, waarna die weer beginnen te stijgen. 

Afbeelding

Afbeelding

Dick: ‘De natte natuur levert prachtige plaatjes en vergezichten op in het duin. Het samenspel van water, natuur, licht en wolken levert de mooiste natuurbelevingen op en is fascinerend genoeg om de duinen te blijven bezoeken. We hebben al veel verhalen gehoord van ervaren duinbezoekers die enthousiast vertellen van plekken in het duin die ze nog nooit eerder onder water hebben zien staan. Misschien zijn natte voeten op sommige plekken niet te vermijden, maar er zijn gelukkig vele kilometers aan wandel- en fietspaden die droog blijven. Blijf dus vooral naar de duinen gaan.’

PWN boswachters gaven ook uitleg in de uitzending van Hart van Nederland. Dit item is hier terug te kijken.